Kasıtlı olarak üretilen yalan/sahte haberler dezenformasyon olarak tanımlanmaktadır. Bu tür haberler, maddi beklenti, siyasi çıkar, itibar veya fiziksel zarar verme odaklı olup itibarsızlaştırma veya istenilen kişi veya kişileri saygınlaştırma belirli düşünceleri yaygınlaştırarak toplumu yönlendirme amacı ile yapılmaktadır.
Yalan/sahte haberlerin toplumu etkileme yönlendirme gücü sosyal medya ile birlikte ileri bir boyuta ulaşmıştır. Sosyal medyada haberciliğin etik ya da yasal sorumluluklarını taşımayan internet kullanıcıları potansiyel haber üreticisi haline gelmiş durumdadır. Hal böyle olunca toplumu yalan/sahte haberlerle yönlendirme sorunu meydana gelmiştir
Sosyal medyanın yaygınlık kazanmadığı dönemlerde yalan/sahte haberlerin ulaşabileceği kitle sayısı sınırlı boyuttayken sosyal medyanın hız kazandığı ve hayatımızın hemen hemen tüm alanlarına dahil olduğu bu dönemde tek bir paylaşım bile tüm dünya tarafından görülebilmektedir. Habere kişilerin anında kolay, hızlı ve ücretsiz bir şekilde ulaşması haberin niteliğinin bozularak erozyona uğrama ihtimalini de artırmıştır.Sosyal medyanın potansiyel gücünü de kullanarak kamuoyunu yönlendirmek isteyen kişi ya da kişilerinhaber adı altında yalan, eksik ya da yanlış bilgi üretimiyle toplumu belli yönlere doğru çekmişlerdir.
Bireylerin toplumsal yaşamı anlamlandırma sürecinde kişisel inançları, düşünceleri, duyguları ile uyumluluk gösteren haberlere itibar etmeleri, gerçekmiş gibi paylaşımları gerçek bilgilerin önüne yalan haberlerin geçmesine ve toplumu olumsuz yönde yönlendirmesine neden olmuştur. Yapılan araştırmalara göre yanlış bilgi ve sahte haberler doğru bilgilerden altı kat daha hızlı ve on kat daha çok kişiye veya sosyal medya da kullanıcıya ulaşabilmektedir. Yine ortalama bir yalan haber 10 saat içerisinde 1500 kişiye ulaşırken, doğru haberin ayını kitleye ulaşılması 60 saat alabilmektedir. Sahte/yalan haberler bir kez dolaşıma sokulduktan sonra daha sonra yalan olduğu anlaşılsa bile etkisi devam edebilmektedir.
Wearesocial&Hootsuite 2022 Global ve Türkiye Raporu incelendiğinde; Dünya nüfusu ocak 2022’de 7,91 milyardır. Küresel internet kullanıcıları ise 2022’nin başında 4,95 milyara yükselmiştir. Bu da Dünya nüfusunun %62,5’ine denk gelmektedir.Ocak 2022’de dünya çapında 4,62 milyar sosyal medya kullanıcısı bulunmaktadır. Bu rakam dünya toplam nüfusunun %58,4’üne eşittir.Sosyal medya kullanıcılarının nüfusa oranı ülkemizde %80 civarındadır.Türkiye tüm dünyada sosyal medyayı en aktif kullanan 6. ülke konumundadır.Türkiye tüm dünyada bir sosyal medya platformunu en aktif kullanan ülkedir.İstatistikler incelendiğinde sosyal medyanın tüm dünyadaki yaygın kullanımı ve potansiyel gücü sahte/yalan haberlerin sosyal medyada geniş kitlelere ulaşarak toplum üzerinde olumsuz sonuçlara neden olma durumunu da gözler önüne sermektedir. Hal böyle olunca sosyal medya üzerinden yapılan sahte haberlerin sık sık gündeme gelmesi sosyal medyaya duyulan güven üzerinde de olumsuz sonuçlara neden olmuştur.
Sosyal medya üzerinde dolaşıma sokulan sahte/yalan haberlerle mücadele kapsamında sosyal medya platformları tedbirler uygulasa da ya da şüpheli haberler için haber teyit/doğrulama platformları etkinlik kazansa da bu tür atılan adımların tek başlarına yeterli olduğunu söylemek güçtür. Sosyal medya üzerinde dolaşıma sokulan sahte/yalan haberlere karşı atılacak adımlarda sosyal medya kuruluşları, haber kuruluşları, karar alıcılar ve kullanıcıların sorumlulukları bulunmaktadır. Bu noktada sahte/yalan haberlere karşı kullanıcıların doğrulanmamış bilgileri paylaşmaması, internet ortamında paylaşılan her habere güvenmemesi ve şüpheyle bakması, haber kaynakları hakkında fikir sahibi olması, araştırma yapması, ulaşılan bilgileri başka kaynaklardan teyit etmesi önemlidir. Sosyal ağların olumsuz sonuçlarına karşı kullanıcıları bilinçlendirmek, farkındalık oluşturmak her bir kullanıcıyı dijital okuryazar haline getirecek bir planlamanın temelini oluşturmak yine atılacak adımlar olarak sıralanabilir.
Unutulmamalıdır ki bireyler toplumsal yaşantısında sergiledikleri davranışlara karşı sorumluluklara sahip olduğu kadar sosyal medyadaki paylaşımlarına karşı da yine sorumludur. Sosyal medya üzerinde yalan haberler paylaşarak insanların zarar görmesine neden olmak, kişileri itibarsızlaştırmak suç işlemektir ve yaptırımları bulunmaktadır.
Taner GünceSOSYOLOG